همه چیز درباره گیاه گاوزبان باغی

نام علمی:

Borago officinalis

تیره:

Boraginaceae

در نوشته های تئوفراست و دیوسکورید از گاو زبان باغی به عنوان یک گیاه دارویی مهم یاد شده و خواص درمانی آن شرح داده شده است. طبق برخی نوشته ها، بذر گاو زبان باغی اولین بار از شمال آفریقا به اروپا منتقل و کشت گردید. از گاو زبان باغی در گذشته به عنوان یک گیاه عسل آور و همچنین گیاهی زینتی استفاده می شده است. در برخی کشور ها از برگ های سبز و جوان گاو زبان باغی به خاطر طعم خاص آن در تهیه سالاد استفاده می کردند. در طب سنتی بعضی کشور ها از برگ ها و گل های خشک این گیاه برای معالجه یرقان، سرفه، تب، بعضی بیماری های پوستی و همچنین برای مداوای بیماری های مربوطبه سنگ کلیه استفاده می شده است.

در تعدادی از مراجع علمی از گاو زبان به عنوان یک گیاه دارویی نام برده شده است. دانه، روغن و پیکر رویشی این گیاه حاوی مواد موثره ارزشمندی است که از آنها به عنوان آنتی اکسیدان، کاهش دهنده کلسترول خون و تنظیم کننده گردش خون استفاده می شود. از روغن دانه این گیاه برای درمان اگزما و تصلب شرائین استفاده می شود. از مواد مواد موثره گاو زبان باغی در صنایع آرایشی و بهداشتی نیز استفاده می شود. گاو زبان باغی در اکثر نقاط جهان در سطوح مختلفی کشت می شود.

گیاهشناسی

گاو زبان باغی گیاهی علفی، یک ساله و متعلق به تیره گاو زبان است. منشاء آن آسیای صغیر، جنوب اروپا و آفریقا گزارش شده است و در شمال آمریکا نیز می روید.

ساقه این گیاه مستقیم، تو خالی و پوشیده از کرک های بسیار زیر است. ارتفاع این گیاه، بین 80 تا 160 سانتی متر متغیر است. برگ ها تخم مرغی شکل بوده و در طول ساقه به طور متناوب قرار دارند. برگ ها نیز همانند ساقه، پوشیده از کرک های کم و بیش زبر هستند. برگ های پایینی نسبت به برگ های بالایی از دمبرگ بلند تری برخوردارند.

گل های گاو زبان باغی به رنگ آبی یا کم و بیش ارغوانی بوده و به صورت دستجات کم و تراکم در انتهای ساقه قرار گرفته و به طرف پایین خم می شوند. این گیاه دگر گرده افشان است و حشرات نقش عمده ای در گرده افشانی این گیاه دارند.

مادگی دو برچه ای است و پس از رسیدن تبدیل به میوه چهار فندقه می شود که هر فندقه حاوی یک دانه کم و بیش تخم مرغی شکل و چین دار است.

دانه به طول چهار تا شش میلی متر و ضخامت 2 تا 3 میلی متر می باشد. وزن هزار دانه 15 تا 20 گرم است. ریشه اصلی این گیاه مستقیم و شبیه هویج است که انشعاب های فراوانی دارد.

دانه حاوی 25 تا 35 درصد روغن است. اجزای تشکیل دهنده روغن گاو زبان گاوی باغی شباهت زیادی به ترکیب های تشکیل دهنده روغن گل مغربی دارد. به طوری که این روغن حاوی 22 تا 33 درصد اسید گامالینولنیک، 30 تا 40 درصد اسید لینولئیک و 8 تا 15 درصد اسید پالمتیک می باشد.

پیکر رویشی گاو زبان باغی محتوی مواد مسیلاژی، ساپونین، تانن، مقادیر قابل توجهی عناصر معدنی و همچنین حاوی مقادیر کمی اسانس می باشد.

دانه این گیاه دو تا 3 سال از قوه رویشی مناسبی برخوردار است. دانه ها 6 تا 8 روز پس از کشت سبز می شوند. گیاهان پس از رویش از رشد و نمو سریعی برخوردارند. اولین گل ها اواخر خرداد، اوائل تیرماه به تدریج ظاهر می شوند و میوه ها از اواخر تیر ماه تا اواخر مرداد ماه به تدریج می رسند. دانه پس از رسیدن از گیاه جدا شده و به اطراف پراکنده می شوند.

خواص دارویی

گیاه گل گاوزبان ایرانی به‌طور خودرو، در دامنهٔ کوه‌های البرز و همچنین در بازفت چهارمحال و بختیاری و دامنه های جنوبی رشته کوه زاگرس به بار می‌آید، تاکنون اهلی نشده و قابل کشت نیست. گل گاوزبان مقوی روح و اعضای رئیسه بدن بوده، حواس پنجگانه انسان را تقویت می‌کند. گل گاوزبان شکم را نرم و کیسه صفرا را باز می‌کند، اخلاط سوخته سوداوی را از معده خارج و عوارض آن را از بین می‌برد. از دیگر خواص گل گاوزبان این است که جوشانده آن همراه با داروهای دیگر جهت سرسام (مننژیت)، برسام (ورم حجاب حاجز)، مالیخولیا، جنون و رفع حواس‌پرتی مفید می‌باشد. جوشانده گل گاوزبان نشاط‌آور بوده رنگ رخسار را باز می‌کند. یکی دیگر از خواص گل گاوزبان این است که، سینه را نرم می‌کند، تنگی نفس و درد گلو را تسکین می‌دهد. یکی از خواص گل گاوزبان این است که، دلهره و وحشت را از بین می‌برد و غم و غصه را کم می‌کند و برای کسانی که با خود حرف می‌زنند سودمند می‌باشد. جوشانده گل گاوزبان با عسل جهت تنگی نفس تجویز شده‌است. از دیگر خواص گل گاوزبان این است که، جویدن برگ تازه گل گاوزبان جهت درمان جوش‌های چرکی دهان اطفال، برفک، سستی بیخ دندان و رفع حرارت دهان نافع است. مقدار خوراک گل آن دو مثقال تا پنج مثقال می‌باشد. عرق گل گاوزبان جهت بیماری‌های سوداوی، وسواس و خفقان مفید است.

گل گاوزبان دارای منیزیم بوده و از سرطان پیشگیری می‌کند. تحقیقات جدید بیانگر این مطلب هستند که عصاره آبی گل گاوزبان دارویی مؤثر و بی‌خطر برای درمان بیماران مبتلاء به اختلال وسواسی اجباری می‌باشد. گل گاوزبان دارای موسیلاژ، فلاونوئید ۱۵/۰درصد و آنتوسیانین با آگلیکون دلفینیدین و سیانیدین به میزان ۳۴/۱۳ درصد و به مقدار ناچیز آلکالوئید از دسته پیرولیزیدین است. گل مرغوب گلی است که دارای دم سفید و گلبرگ‌های بنفش باشد. برگ‌های تازه گل گاوزبان دارای مقدار زیادی ویتامین C می‌باشد. همچنین این گیاه دارای شوره نیست، عرق و ادرار را زیاد نمی‌کند.گل گاوزبان خشک شده – از گل‌های خشک شده در تهیه جوشانده، برای مصارف درمانی، استفاده می‌شود

جهت مشکلات پوستی، مثل اگزما مصرف می‌شود. همچنین گل گاوزبان به دلیل داشتن مقدار زیادی کلسیم و آهن و مواد مغذی مثل پتاسیم، روی، ویتامین‌های C و B و بتاکاروتن برای خانمهایی که دچار کمبود این مواد ضروری هستند مفید می‌باشد. گل گاوزبان به دلیل دارا بودن خواص تسکین‌دهنده برای درمان بیماری‌های عصبی نیز توصیه می‌شود. گل گاوزبان در عین حال برای درمان افسردگی و بی‌تعادل روانی ناشی از دوره‌های قاعدگی و یائسگی مصرف می‌شود. این گیاه آرام بخش، در درمان جوش‌های دهانی و آفت دهانی تأثیر شگرف می‌گذارد و معمولاً دمنوش‌های این گیاه برای سرماخوردگی و در بعضی مواقع سرفه‌های خشک در فصل سرما جوشانده‌ای قدرتمند و مرهمی قوی است. این گیاه دارویی باعث کاهش تب می‌شود و در تمام موارد تب مثل سرخک، مخملک، آبله، کهیر و تبهای دیگر می‌تواند مفید باشد.

نیازهای اکولوژیکی

گاو زبان باغی گیاهی است که در طول رویش به هوای گرم، نور فراوان و آب کافی نیاز دارد. اگر چه بذر های این گیاه در 8 تا 10 درجه سانتی گراد جوانه می زنند ولی دمای مطلوب برای رویش بذر های گاو زبان باغی 15 تا 17 درجه سانتی گراد است. کشت این گیاه در اماکن سایه نه تنها سبب کاهش شدید محصول دانه می شود بلکه در کاهش کیفیت آنها موثر است. این گیاه در طول رویش به مقادیر مناسبی نور نیاز دارد. به طوری که در طول ماه های تیر و مرداد به حداقل 8 تا 10 ساعت نور در روز نیازمند است.

کشت گاو زبان باغی در مناطق سایه دار و کم نور سبب تولید شاخه هایی و خوابیده شده و کاهش شدید عملکرد محصول را در پی خواهد داشت. همچنین این گیاه در طول رویش به آب کافی نیاز دارد. از این رو باید در مناطقی که امکان آبیاری گیاهان وجود داشته باشد کشت شوند. بیاری این گیاه در مراحل ساقه دهی، گل دهی و مرحله تشکیل میوه اهمیت بسیار دارد.

گاو زبان باغی به سرما حساس است. به طوری که در 2 – و 3 – درجه سانتی گراد گیاهان دچار سرما خوردگی و خشک می شوند. اگرچه گاو زبان باغی را در هر نوع خاکی می توان کشت کرد ولی خاک هایی با بافت متوسط که قادر به حفظ رطوبت می باشند، خاک های مناسبی برای کشت این گیاه است.

پی اچ مناسب خاک برای گاو زبان باغی 5/4 تا 3/8 است.

تناوب کشت

گاو زبان باغی را با هر گیاهی می توان به تناوب کشت کرد. باید توجه داشت بر اثر ریزش شدید دانه های آن، گیاه گاو زبان باغی علف هرز غالب برای کشت های بعدی خواهد بود.

مواد و عناصر غذایی مورد نیاز

گاو زبان باغی در طول رویش به مقادیر متوسطی مواد و عناصر غذایی نیاز دارد. اگر چه کود های حیوانی نقش عمده ای در افزایش عملکرد محصول دارد ولی کود های نپوسیده دامی تاثیر نا مناسبی بر ریشه این گیاه خواهد داشت. از این رو می بایست در افزودن کود های حیوانی به زمین هایی که در آن گاو زبان کشت می شود نهایت دقت صورت گیرد. از این رو توصیه می شود کود های حیوانی در اختیار گیاهانی که در تناوب با گاو زبان باغی کشت می شود، قرار داده شوند.

فصل پاییز هنگام آماده سازی باید 70 تا 80 کیلو گرم در هکتار ازت، 60 تا 70 کیلو گرم در هکتار اکسید فسفر و 65 تا 70 کیلو گرم در هکتار اکسید پتاس به خاک اضافه کرد.

افزودن ازت در طول رویش گیاه گاو زبان باغی باید با دقت انجام گیرد. زیرا ازت زیاد سبب کاهش عملکرد محصول می شود.

آماده سازی خاک

پس ا برداشت کشت قبلی، می بایست کود های شیمیایی مورد نیاز گیاه به خاک اضافه شده و سپس شخم متوسطی زده شود. اوائل بهار باید کلوخه ها را به وسیله دیسک شکسته و زمین را تسطیح نموده و بستر خاک را براب کاشت گاو زبان باغی آماده کرد.

تاریخ و فواصل کاشت

نیمه دوم فروردین ماه زمان مناسبی برای این گیاه است. فاصله ردیف های کاشت بستگی به روش کشت دارد. چنانچه محصول توسط ماشین برداشت و در یک مرحله برداشت شوند، فاصله ردیف های کاشت 70 سانتی متر مناسب است.چنانچه محصول با دست و طی دو مرحله برداشت شود، فاصله 80 تا 100 سانتی متری با کشت دو قلو  (فاصله ردیف ها 50 و 100 سانتی متری) مناسب است.

روش کاشت

کاشت و تکثیر گاو زبان باغی توسط بذر و به صورت مستقیم در زمین اصلی انجام می شود. همان طور که گفته شد روش کاشت بستگی به نوع برداشت محصول دارد که به دو صورت یک مرحله ای (توسط ماشین برداشت غلات) و دو مرحله ای (با دست) صورت می گیرد. مقدار بذر مورد نیاز بستگی به روش کاشت دارد. چنانچه فاصله ردیف ها 70 سانتی متر در نظر گرفته شود مقدار بذر مورد نیاز برای 5 تا 6 کیلو گرم در هکتار و چنانچه فاصله ردیف ها 80 تا 100 سانتی متر و یا کشت دو قلو در نظر گرفته شود به 5/3 تا 4 کیلو گرم در هکتار بذر با کیفیت مناسب نیاز است. توصیه می شود در هر متر طول ردیف 12 تا 16 عدد بذر قرار گیرد. عمق کشت بذر دو تا سه سانتی متر مناسب است.

مراقبت و نگهداری

گاو زبان باغی از رشد و نمو سریعی برخوردار است. در طول رویش و تا قبل از بسته شدن ردیف ها باید یک تا دو مرتبه اقدام به وجین علف های هرز نمود. گیاهان در مرحله چهار تا شش برگی باید طوری تنک شوند که فاصله دو بوته در طول ردیف 15 تا 20 سانتی متر گردد.

چنانچه محصول با دست و طی دو مرحله برداشت شود، توصیه می شود در مرحله ابتدای ساقه دهی زیر گیاهان پلاستیک های مناسبی به عرض 100تا 150 سانتی متر قرار گیرند. به منظور سهولت در آبیاری بهتر است سوراخ هایی به قطر یک تا دو میلی متر روی آنها تعبیه شده باشد.

برخی آفات می توانند در طول رویش گیاه خساراتی به محصول وارد آورند. از جمله این آفات کرم برگ خوار است که با تغذیه از برگ ها سبب کاهش شدید عملکرد محصول می شود. برای مبارزه با این آفت می توان از سموم مناسب استفاده کرد. سمومی که مواد موثره آنها را دی متوات (مانند بی، آی، 58 ای سی) و دلتامترین (مانند دسیس، 5/2 ای، سی) تشکیل می دهند، سموم مناسبی برای مبارزه با آفت مذکور هستند. از اوائل مرحله گلدهی می توان از این سموم استفاده کرد.

برداشت محصول

دانه های گاو زبان باغی به تدریج از اواخر تیر ماه و طی سه تا چهار هفته می رسند. دانه های رسیده به سهولت از گیاه جدا شده و به اطراف پراکنده می شوند که این مسئله سبب کاهش شدید عملکرد می گردد. روش های مختلفی برای برداشت محصول گاو زبان باغی وجود دارد تا به وسیله آنها بتوان به حداکثر محصول دست یافت.

برداشت یک مرحله ای: این نوع برداشت ساده ترین، ارزانترین ولی نا مناسب ترین روش برداشت است که توسط ماشین برداشت غلات و طی یک مرحله انجام می گیرد.

برداشت یک مرحله ای هنگامی صورت می گیرد که چهل درصد میوه های یک بوته رسیده باشند. در این روش دانه های نارس زیادی برداشت می شوند که کیفیت و کمیت مواد وثره آنها در پایین ترین حد قرار دارد.

برداشت در دو مرحله: چنانچه قرار باشد محصول با دست و طی دو مرحله برداشت شود، در مرحله ساقه دهی زیر گیاهان پلاستیک های مناسبی قرار داده می شود. در این روش قبل از رسیدن کامل میوه ها، بوته ها را از فاصله 20 تا 25 سانتی متری سطح خاک برداشت کرده و آنها را روی پلاستیک های مذکور قرار می دهند. سپس 4 تا 5 روز بعد (بستگی به شرایط اقلیمی) اقدام به برداشت همه گیاهان و بو جاری دانه ها می کنند. کمیت و کیفیت مواد موثره دانه هایی که در دو مرحله برداشت می شوند مناسب تر از برداشت یک مرحله ای است.

رطوبت مجاز دانه های برداشت شده 11 تا 12 درصد می باشد. معمولا دانه هایی که طی دو مرحله برداشت می شوند، مناسب بوده و نیازی به خشک کردن ندارند. ولی دانه های برداشت شده طی یک مرحله از رطوبت بالایی برخوردارند. لذا توصیه می شود این دانه ها با ضخامت 5 سانتی متر در سایه و در معرض جریان هوا قرار داده شوند. پس از خشک شدن می بایست دانه ها را بسته بندی و نگهداری نمود.

مقدار عملکرد دانه به روش برداشت بستگی دارد. چنانچه محصول طی یک مرحله برداشت شود، مقدار عملکرد 400 تا 500 کیلو گرم در هکتار و چنانچه با دست و طی دو مرحله بر اشت شود، مقدار عملکرد 800 تا 1000 کیلو گرم در هکتار می باشد.